คำว่า” เต๋า” แปลว่า หนทาง วิธีการ กฎ จารีต หรือ ธรรมชาติ คำแปลของเต๋าในที่นี้เป็นการแปลตามหลักอักษรศาสตร์ เพื่อประโยชน์ในการสื่อสารเท่านั้น ในความเป็นจริงแล้ว สภาวะของเต๋าจริงๆ ไม่สามารถสื่อออกเป็นภาษาของมนุษย์ได้ เพราะสภาวะของเต๋าเป็นธรรมชาติที่อยู่เหนือระบบสัญลักษณ์ใดๆ ทั้งสิ้น ไม่ว่าจะเป็นคำพูด สำนวนโวหาร หรือระบบตรรกะ ระบบสัญลักษณ์ของมนุษย์มีข้อจำกัดและไม่เพียงพอต่อการอธิบายความหมายของสภาวะเต๋าได้ ดังนั้น เมื่อจะอธิบายความหมายของคำว่า “เต๋า” เหลาจื๊อจึงใช้ภาษาเชิงปฏิเสธเป็นส่วนมาก เหมือนกับพระพุทธเจ้าตรัสถึงภาวะของพระนิพพาน ก็จะใช้คำในเชิงปฏิเสธเช่นเดียวกัน ดังที่กล่าวไว้ในคัมภีร์เต๋า เต็ก เก็ง บทที่ ๑ ว่า

เต๋านั้นมิอาจอธิบายมิอาจตั้งชื่อ

เมื่อไร้ชื่อทำฉันใดจักให้ผู้อื่นรู้

ข้าพเจ้าขอเรียกสิ่งนั้นว่า “เต๋า” ไปพลางๆ

จะสัมผัส ก็กระทบมิได้

จะวิจัยอย่างไร ก็อับจน

นอกจากนั้น ในบทเดียวกันนี้ เหลาจื๊อยังได้แบ่งโครงสร้างของจักรวาลออกเป็น ๔ ระดับด้วยกัน แต่ละระดับจะมีกฎควบคุมกันลดหลั่นกันไปตามลำดับ แต่ละระดับที่แบ่งออกนั้นเหลาจื๊อเรียกว่า “สิ่งที่ยิ่งใหญ่” คือ พระมหากษัตริย์อยู่ภายใต้กฎของแผ่นดิน แผ่ดินอยู่ภายใต้กฎของฟ้า ฟ้าอยู่ภายใต้กฎของเต๋า และเต๋าอยู่ได้ด้วยตัวของมันเอง เขียนออกมาเป็นแผนภาพได้ ดังนี้

พระมหากษัตริย์

บางครั้งเหลาจื๊อก็เปรียบสภาวะของเต๋าเหมือนน้ำ ที่มีความอ่อนตัวและสามารถจะแทรกซึมไปได้ทุกหนทุกแห่ง สิ่งต่างๆ ถูกน้ำหล่อเลี้ยงเอาไว้จึงดำรงอยู่ได้ เต๋าก็เช่นเดียวกัน เป็นสภาวะที่แทรกสถิตอยู่ในสรรพสิ่ง และหล่อเลี้ยงให้สรรพสิ่งดำรงอยู่ได้ ดังที่เหลาจื๊อกล่าวไว้ในบทที่ ๓๔ ว่า

คนที่ยืนเขย่งเท้าเพื่อจะอยู่เหนือคนอื่น ผู้นั้นย่อมยืนอยู่ไม่ได้นาน

คนที่แสดงตนว่ามีพระเดชพระคุณ กลับจะกลายเป็นคนถูกเขาเนรคุณ

ไม่มีผู้นับถือ…

โดยสรุป ปรัชญาการดำเนินชีวิตของเหล่าจื๊อ มี ๔ ประการ คือ

เหลาจื๊อไม่สนับสนุนให้จัดการศึกษาเพื่อทำให้คนมีสติปัญญาเฉลี่ยวฉลาด การที่เขาไม่สนับสนุนการศึกษาไม่ใช่ว่าจะรังเกียจสติปัญญาว่าเป็นสิ่งไม่ดีไปเสียทุกอย่าง สติปัญญาไม่ได้ดีและไม่ได้ชั่วในตัวของมันเอง แต่สิ่งที่เหลาจื๊อตำหนิคือผลที่ตามมาจากการให้คนมีสติปัญญามากกว่า ประกบการณ์ในชีวิตข้าราชการ ทำให้เหลาจื๊อได้เห็นพวกขุนนาง นักปราชญ์ นักวิชาการ ซึ่งเป็นคนที่มีสติปัญญามากและเป็นชนชั้นนำของสังคม มักจะใช้ความรู้ความสามารถทางสติปัญญาของตนเอารัดเอาเปรียบ ทุจริตคดโกงและกอบโกยผลประโยชน์จากคนชั้นล่างและจากธรรมชาติ ส่งผลให้ชีวิตและสังคมประสบกับความยุ่งเหยิง อีกประการหนึ่ง เหลาจื๊อมองว่าธรรมชาติดำเนินไปตามกฎเกณฑ์ของมันอยู่แล้ว มนุษย์ไม่ต้องฉลาดมากกว่าก็ได้ เพียงแต่เป็นอยู่อย่างง่าย ๆ สอดคล้องกับธรรมชาติแค่นี้ก็เพียงพอแล้ว ด้วยทัศนะพื้นฐานอย่างนี้ สติปัญญาจึงเป็นสิ่งที่เกินความจำเป็นสำหรับเหลาจื๊อ ดังข้อความในคัมภีร์เต๋า เต็ก เก็ง บทที่ ๑๙ ว่า

มีข้อควรสังเกตอยู่ประการหนึ่งจากข้อความที่ยกมา คือ เหลาจื๊อให้ละเลิกความเมตตาและความซื่อสัตย์สุจริต คำว่าให้ละเลิกไม่ได้หมายความว่าไม่ให้แสดงความซื่อสัตย์สุจริตต่อกัน แต่สิ่งที่เหลาจื๊อต้องการให้ละเลิกคือการพร่ำสอนเรื่องความซื่อสัตย์สุจริตตามประเพณี เพราะท่านเห็นว่ามนุษย์มีสิ่งเหล่านี้อยู่ตามธรรมชาติ เพียงแต่ปล่อยให้เขาดำเนินชีวิตให้สอดคล้องกับธรรมชาติ คุณธรรมเหล่านี้ก็จะหลั่งไหลออกมาเอง อีกอย่างหนึ่ง การที่สังคมพยายามที่จะปลูกฝังคุณค่าทางสังคม เช่น การปลูกฝังว่า สิ่งนี้ดี สิ่งนี้ไม่ดี สิ่งนี้มีค่า สิ่งนี้ไม่มีค่า เป็นการสร้างนิสัยแห่งการแบ่งแยกหรือการเปรียบเทียบให้แก่ประชาชน ผลที่ตามมาคือ ความอิจฉาริษยา ความโลภ และการยื้อแย่งสิ่งที่สังคมตีค่าเป็นสิ่งที่ดี ดังข้อความในคัมภีร์ เต๋า เต็ก เก็ง บทที่ ๓ ว่า

ทัศนะต่อการศึกษาของเหลาจื๊อเท่าที่กล่าวมา มีประเด็นหลักๆ พอสรุปได้ดังนี้

๑) สติปัญญาทางโลกเป็นสิ่งที่เกินความจำเป็นสำหรับการดำเนินชีวิตตามอุดมคติของเต๋า เพราะในธรรมชาติมีกลไกที่ควบคุมความเป็นไปของมันอยู่แล้ว เพียงแต่มนุษย์ดำเนินชีวิตสอดคล้องกับเจตนารมณ์ของธรรมชาติก็พอแล้ว

๒) การสร้างสติปัญญาจะทำให้มนุษย์มีช่องทางหรือโอกาสที่จะเอาเปรียบคนอื่นและธรรมชาติได้มากขึ้น

๓) การศึกษาและการสร้างค่านิยมทางสังคม จะทำให้เกิดการแบ่งแยกดี-เลว น่ารัก-น่าเกลียด แล้วจะนำไปสู่การพอกพูนกิเลสตัณหาและการแก่งแย่งในที่สุด

๔) สติปัญญาจะนำไปสู่การประดิษฐ์แปลงปั้นแต่งธรรมชาติจนวิปริตผิดเพี้ยน

เรื่องความว่างในทัศนะของปรัชญาเต๋าดูเหมือนจะมีอยู่ ๒ ความหมาย คือ ความว่างในระดับอภิปรัชญา และความว่างในระดับจริยธรรม ความว่างในระดับอภิปรัชญาหมายถึงความว่างที่เป็นสภาวะดั้งเดิมของเต๋า เมื่อเหลาจื๊ออธิบายถึงภาวะดั้งเดิมของเต๋า นอกจากจะใช้ภาษาในเชิงปฏิเสธแล้ว ยังมีอีกคำหนึ่งที่ท่านใช้คือว่า “ความว่าง” ดังที่กล่าวไว้ในคัมภีร์ เต๋า เต็ก เก็ง บทที่ ๔ ว่า

คำว่า “ความว่าง” ในที่นี้ไม่ได้หมายความว่าว่างเปล่าโดยไม่มีอะไรเลย แต่เป็นภาวะที่ไม่อาจกล่าวได้ว่ามี หรือไม่มี จะบอกว่าไม่มีก็ไม่ได้ เพราะสรรพสิ่งล้วนแต่ออกมาจากสภาวะนั้น จะบอกว่ามีก็ไม่ได้อีก เพราะไม่สามารถรับรู้ได้ด้วยประสาทสัมผัสทั้ง ๕ คือ ตา หู จมูก ลิ้น และการสัมผัสทางกาย ดังที่กล่าวไว้ในอรรถกถาของเฮ่งเพี้ยกว่า

จะเห็นว่า ในทัศนะของจวงจี๊อการยึดติดในสมมตินำไปสู่การแบ่งแยกถูก-ผิด ดี-ชั่ว สวย-น่าเกลียด แล้วต่อมาก็จะพยายามสร้างเกณฑ์ตัดสินข้นมาวัดว่าอะไรถูก อะไรผิด เมื่อสร้างเกณฑ์ได้แล้วก็จะยึดติดเกณฑ์นั้นอีกชั้นหนึ่ง เป็นอันว่ามนุษย์ไปยึดติดสมมติอันแรกแล้วไปสร้างสิ่งสมมติอันที่สองมาตัดสินแล้วยึดติดสมมติอันที่สองซ้ำเข้าไปอีก จึงเป็นการยึดติดสมมติสองชั้นในเวลาเดียวกัน

ปรัชญาเต๋ายอมรับว่ามีความจริงอีกอย่างหนึ่งที่อยู่เหนือระบบสัญลักษณ์ใดๆ ของมนุษย์เรียกว่า “ความจริงขั้นปรมัตถ์” เป็นความจริงที่ไม่มีการแบ่งแยก ไม่มีเกณฑ์ตัดสิน ไม่อาจอธิบายได้ด้วยระบบสัญลักษณ์อันจำกัดของมนุษย์ เป็นสภาวะที่ว่างเปล่า มีความเป็นเอกภาพ เป็นอมตะ ดำรงอยู่ชั่วนิรันดร เป็นบ่อเกิดของสรรพสิ่ง สภาวะนี้เหลาจื๊อสมมติเรียกว่า “เต๋า”

กล่าวโดยสรุป ระบบปรัชญาเต๋ามีความเชื่อพื้นฐานอยู่อย่างหนึ่ง คือ เชื่อว่าธรรมชาติดำเนินไปอย่างเป็นระเบียบตามกฎเกณฑ์เต๋า เต๋าเป็นภาวะสูงสุดและเป็นจุดกำเนิดของสรรพสิ่ง นอกจากนั้น ยังเป็นผู้ควบคุมความเป็นไปของสรรพสิ่งด้วย ด้วยความเชื่อพื้นฐานอันนี้จึงทำให้ปรัชญาเต๋าอธิบายสังคมในทุกๆ มิติในลักษณะที่สอดคล้องกันหมด นั่นคือกิจกรรมทุกด้านของสังคมไม่ว่าจะเป็นเศรษฐกิจ สังคม การเมือง จะต้องเป็นไปโดยสอดคล้องกับเจตนารมณ์หรือกฎเกณฑ์ของเต๋า กิจกรรมใดก็ตามที่พยายามจะทำให้ผิดแปลกจากธรรมชาติ ปรัชญาเต๋าเชื่อว่ากิจกรรมเช่นนั้นจะนำความยุ่งเหยิงมาสู่สังคมในที่สุด

คำว่า “เซน” (Zen) เป็นภาษาญี่ปุ่น มาจากคำว่า “ฌาน” ( ch’an) ในภาษาจีน ตรงกับคำว่า “ฌาน” ในภาษาบาลี และคำว่า “ธยาน” (Dhyan) ในภาษาสันสกฤต แปลว่า สมาธิ หรือการเพ่ง (Meditation)

การสืบทอดตำแหน่งพระสังฆปริณายก คือ การสรรหาบุคคลที่มีคุณสมบัติเหมาะสมที่เป็นผู้นำของนิกาย ในการสืบทอดตำแหน่งพระสังฆปริณายกของนิกายเซน มีรูปและวิธีการแตกต่างจากนิกายอื่น ๆ สัญลักษณ์ทางรูปธรรมที่เห็นได้ชัดซึ่งเป็นเครื่องบ่งบอกถึงการส่งมอบตำแหน่งคือการมอบบาตรและจีวร อย่างไรก็ตาม บาตรและจีวรน่าจะเป็นสัญลักษณ์ที่ประกาศให้รู้ทางสังคมเท่านั้น ไม่ใช่ตัวสาระของการมอบตำแหน่งอย่างแท้จริง ตัวสาระที่แท้จริงของการส่งมอบคือการประจักษ์แจ้งสัจธรรมของผู้รับมอบตำแหน่ง จะเห็นได้ว่า ก่อนที่จะส่งมอบตำแหน่งจะมีการทดสอบในหลายรูปแบบ ส่วนมากก็จะให้ขบปริศนาธรรมอย่างใดอย่างหนึ่ง เช่น การให้ขบปริศนาธรรมของพระพุทธเจ้า เป็นต้น เมื่อพระโพธิธรรมมาประกาศศาสนาในประเทศจีน ท่านก็ใช้วิธีการแบบเดียวกับที่พระพุทธเจ้าทรงใช้ก่อนที่จะมอบภาระการสืบทอดสัจธรรให้แก่พระมหากัสสปะ มีเรื่องเล่าว่า ก่อนที่พระโพธิธรรมจะเดินทางกลับอินเดียท่านได้เรียกศิษย์ทั้งหลายมาประชุมกัน แล้วไต่ถามถึงภูมิธรรมที่แต่ละคนได้บรรลุว่าเป็นอย่างไร ศิษย์แต่ละคนต่างก็แสดงสำนวนโวหารอย่างลึกซึ้ง แต่มีศิษย์คนหนึ่งลุกขึ้นแสดงคารวะอาจารย์โดยไม่พูดอะไร ท่านพระโพธิธรรมจึงมอบตำแหน่งให้แก่ศิษย์คนนี้ คือ ท่านเชนกวง หรือ หุยเก อาจจะมีผู้สงสัยว่าการแสดงความนิ่งเงียบเราจะมั่นใจได้อย่างไรว่าผู้นั้นเขาถึงสัจธรรม อาจจะนิ่งเงียบเพราะไม่รู้ก็ได้ ก็ตอบได้ว่า อาการนิ่งเงียบที่ปรากฏภายนอกคงไม่ใช่เกณฑ์ที่จะตัดสินว่าผู้นั้นบรรลุธรรม แต่น่าจะเป็นผลสะท้อนของสภาวะจิตของผู้บรรลุธรรมที่ปรากฏออกมาภายนอก และพระอรหันต์ผู้มีระดับจิตในลักษณะเดียวกันคงจะทราบภาวะจิตของกันได้ นอกจากนั้น ในฐานะที่เป็นศิษย์เป็นอาจารย์กัน น่าจะมีพฤติกรรมสะสมระยะยาวพอที่จะตัดสินได้ว่าใครเป็นอย่างไร

ธรรมชาติดั้งเดิมของจิตมนุษย์หรือที่เรียกว่า “จิตเดิมแท้” ( Essence of Mind) เป็นสภาพที่บริสุทธิ์สะอาดผ่องใสโดยธรรมชาติ ธรรมชาติอันนี้มีเสมอเหมือนกันหมดในมนุษย์ทุกคน ไม่ว่าจะเป็นคนฉลาดหรือคนโง่ ล้วนไม่มีความแตกต่างกันในสภาวะของจิตเดิมแท้ ดังที่ท่านเว่ยหล่างกล่าวไว้ว่า

นิกายเซนได้กล่าวถึงเรื่องความว่างหรือสุญญตาเช่นเดียวกับนิกายอื่นๆ อาจกล่าวได้ว่า ทัศนะเรื่องความว่างเป็นทัศนะร่วมของพุทธศาสนาเกือบทุกนิกาย พระเถระของนิกายเซนหลายท่านได้กล่าวถึงเรื่องความว่าง เช่น พระโพธิธรรมในคราวสนทนาธรรมกับพระจักรพรรดิวู เมื่อพระเจ้าจักรพรรดิถามถึงกุศลที่จะได้รับจากการได้สร้างวัด และการถวายทานแก่พระภิกษุสามเณร ท่านตอบว่าการกระทำเช่นนั้นไม่ใช่กุศลที่แท้จริง กุศลที่แท้จริงคือความว่างอันยิ่งใหญ่ ซึ่งสามารถค้นหาได้ภายในตัวเราเท่านั้น นอกจากนั้น ท่านเว่ยหล่างก็ได้กล่าวถึงความว่างเช่นเดียวกัน ดังทีท่านกล่าวไว้ในสูตรของเว่ยหล่างว่า

คาถาของท่านเฉินซิวแต่งขึ้นมาจากความรู้สึกของคนที่เป็นปุถุชนอยู่ จากเนื้อหาของคาถาสะท้อนให้เห็นว่ายังมีอุปาทานที่ยึดมั่นถือมั่นว่ามีกายของเรา จิตของเรา และยังมีผู้เช็ดถูกและสิ่งที่ถูกเช็ดถูก็มีอยู่ เมื่อท่านเว่ยหล่างเห็นคาถานี้ ท่านเข้าใจทันทีว่าเป็นความคิดของผู้ที่มียังอุปาทานอยู่ ยังยึดติดอู่ในสมมติสัจจะอยู่ ท่านจึงแต่งคาถาแก้ในเชิงปรมัตถ์ว่า

จะเห็นว่า แนวคิดของท่านเว่ยหล่างอยู่ในขั้นปรมัตถ์ ท่านเห็นว่าทั้งกายและใจที่ท่านเฉินซิวยกขึ้นมาเป็นตัวยืนแล้วให้เฝ้าคอยเช็ดถูให้สะอาด ล้วนแต่ว่างเปล่าทั้งสิ้น เมื่อไม่มีตัวตนเป็นตัวยืน กิจกรรมที่จะต้องคอยเช็คถูตัวตนก็ไม่มี

เป็นที่เข้ากันไปทั่วว่า พุทธศาสนานิกายเซนเน้นการมุ่งมองเข้าหาธรรมชาติด้านในของคน ไม่ค่อยสนใจเรื่องกรรม การเกิดใหม่ เรื่องสังสารวัฏเท่าที่ควร โดยเฉพาะปัญหาระดับอภิปรัชญา เช่น สรรสิ่งกำเนิดมาอย่างไร ชีวิตมาจากไหน เป็นต้น แต่มีคำสอนของอาจารย์บางท่านที่ดูเหมือนจะให้ความสนใจเรื่องปัญหาอภิปรัชญาเหมือนกัน อาจารย์เซนท่านนั้นคือ ท่านฮวงโป(Huang Po ) ดังที่ท่านกล่าวไว้ว่า

ชี้ตรงไปยังจิตมนุษย์

เห็นแจ้งในภาวะที่แท้จริงและบรรลุความเป็นพุทธะ

เมื่อเธอลืมความดีและความไม่มี ชีวิตทางโลกและชีวิตทางธรรมและ

เมื่อบุคคลเข้าสู่อาณาจักรของความเป็นสากล สิ่งที่ตรงกันข้าม

ความจริงระดับอภิปรัชญาหมายถึงความจริงสูงสุดในระบบปรัชญาทั้งสอง นิกายเซนและปรัชญาเต๋าอธิบายความจริงระดับอภิปรัชญาในลักษณะที่คล้ายคลึงกันมาก โดยเฉพาะเรื่องจุดกำเนิดของสรรพสิ่ง เหลาจื๊ออธิบายว่า สรรพสิ่งล้วนมีกำเนิดมาจากเต๋า เต๋าไม่ได้กำเนิดมาจากสิ่งใด แต่ดำรงอยู่ได้ด้วยตัวของมันเอง เป็นอมตะ แทรกซึมและควบคุมความเป็นไปของสรรพสิ่ง นิกายเซนอธิบายจุดกำเนิดของสรรพสิ่งในลักษณะคล้ายๆ กัน จึงน่าจะได้รับอิทธิพลแนวคิดของเต๋าไม่มากก็น้อย ท่านฮวงโปอธิบายว่า สรรพสิ่งไม่ว่าจะเป็นพระพุทธเจ้าหรือสัตว์ทั้งปวง ไม่ได้เป็นอะไรเลยนอกจากสภาวะที่เรียกว่า “จิตหนึ่ง ( One Mind) จิตหนึ่งนี้เป็นบ่อเกิดของสรรพสิ่ง เป็นสภาวะที่ไม่มีการเกิด-ดับ ไม่อาจทำลายได้ ไม่มีรูปร่างปรากฏให้เห็นได้ มีลักษณะที่ไม่อาจอธิบายได้ว่าเป็นอย่างนั้นอย่างนี้ อยู่เหนือขอบเขตแห่งสถานที่และกาลเวลา แต่ดำรงอยู่ในสรรพสิ่ง แนวคิดของท่านฮวงโปที่อธิบายสรรพสิ่งว่ามีมูลการณ์ ( First Cuase) จึงเป็นแนวคิดที่แตกต่างจากพุทธศาสนานิกายอื่นๆ ที่มองว่าสรรพสิ่งไม่มีเบื้องต้นและเบื้องปลาย แต่ดำรงอยู่ในรูปของกระแสที่ต่อเนื่อง ดังนั้น แนวคิดของท่านฮวงโปจึงน่าจะได้รับอิทธิพลมาจากแนวคิดของเต๋า

ในการอธิบายความจริงระดับโลกิยธรรมและโลกุตรธรรมก็เช่นเดียวกัน ทั้งปรัชญาเต๋าและนิกายเซนยอมรับว่ามีความจริงอยู่สองระดับ คือ ระดับบัญญัติของสังคมหรือระดับสมมติ และระดับที่เป็นความจริงตามธรรมชาติหรือระดับปรมัตถ์ ท่านจวงจื๊ออธิบายว่า การแบ่งแยกดี-ชั่ว ถูก-ผิด เป็นการแบ่งแยกตามการสมมติของมนุษย์เท่านั้น ไม่สามารถจะตัดสินได้ว่าใครถูกใครผิด เพราะเป็นสมมติด้วยกันทั้งคู่ ยิ่งมนุษย์พยายามที่จะสร้างกฎเกณฑ์มาตัดสินว่าอะไรถูกอะไรผิด ก็ยิ่งเป็นการสร้างสมมติมาตัดสินสมมติซ้อนขึ้นมาอีก เรียกว่า เป็นการยึดติดสมมติพร้อมกันสองชั้น แท้ที่จริงแล้วสภาวะแห่งสัจธรรมไม่มีการแบ่งแยก เป็นสภาวะที่ว่างเปล่า และเป็นเอกภพ นิกายเซนก็อธิบายความจริงสองระดับในลักษณะคล้ายๆ กัน ดังที่ท่านไป-ชาง (พ.ศ.๑๒๙๒-๑๒๕๗) ได้อธิบายสภาวะแห่งโลกุตรธรรมว่า เมื่อจิตเข้าถึงสภาวะนั้นแล้วจะไม่มีทั้งความดีและความชั่ว ไม่มีทั้งชีวิตทางโลกและชีวิตทางธรรม เมื่อได้ปล่อยวางทั้งทางร่างกายและจิตใจ ก็จะได้พบกับเสรีภาพอันสมบูรณ์ที่อยู่เหนือการแบ่งแยก และท่านฟา-เหยน ก็ได้อธิบายสภาวะแห่งโลกุตรธรรมในลักษณะเดียวกัน คือ เมื่อบุคคลเข้าสู่สภาวะแห่งความเป็นสากล จะไม่มีทั้งความเหมือนและความแตกต่าง สิ่งที่ตรงกันข้ามจะถูกเพิกถอนอย่างสิ้นเชิง ยังคงอยู่แต่ความเป็นอิสระที่สมบูรณ์

รวมความว่า ทั้งปรัชญาเต๋าและนิกายเซนอธิบายความจริงระดับสมมติและระดับปรมัตถ์ในลักษณะที่คล้ายกัน อย่างไรก็ตาม ความคล้ายคลึงกันนี้อาจจะเกิดขึ้นโดยบังเอิญก็ได้ เพราะความจริงสองระดับเป็นสิ่งที่มีอยู่แล้วในพุทธศาสนาทุกนิกาย นิกายเซนอาจจะไม่ได้รับอิทธิพลจากแนวคิดเต๋าโดยตรง แต่ก็ถือได้ว่ารับการตอกย้ำให้เข้มข้นจากแนวคิดของเต๋าเหมือนกัน

ในการอธิบายธรรมชาติของชีวิตก็เช่นเดียวกัน ปรัชญาเต๋ามีทัศนะพื้นฐานต่อชีวิตว่า มนุษย์ทุกคนมีจุดกำเนิดมาจากแหล่งเดียวกันคือ “เต๋า” ไม่ว่าจะเป็นคนโง่หรือคนฉลาดล้วนมีธรรมชาติดั้งเดิมเหมือนกันหมด เต๋าจะแทรกซึมอยู่ในทุกชีวิตและจะเป็นศูนย์กลางที่ควบคุมชีวิตให้ดำเนินไปตามกฎของธรมชาติ นิกายเซนก็มองธรรมชาติพื้นฐานของชีวิตในลักษณะที่คล้ายคลึงกัน คือ มนุษย์ทุกคนไม่ว่าจะเป็นคนโง่หรือคนฉลาด ไม่ว่าจะเป็นชาวใต้หรือชาวเหนือ ไม่มีความแตกต่างกันเลยในธรรมชาติดั้งเดิม ธรรมชาติดั้งเดิมนี้เรียกว่า “จิตเดิมแท้” ( Essence of Mind) หรือพุทธภาวะ(Buddhahood) พระพุทธเจ้าหรือพระอรหันต์กับคนธรรมดาทั่วไป ไม่มีอะไรแตกต่างกันเลยในจิตเดิมแท้ แต่ที่แตกต่างกันคือ พระพุทธเจ้าและพระอรหันต์เป็นผู้ที่เห็นแจ้งในจิตเดิมแท้ของตน ส่วนคนธรรมดาทั่วไปยังไม่เข้าถึงจิตเดิมแท้

อิทธิพลทางด้านญาณวิทยา หมายถึง อิทธิพลทางด้านวิธีการที่จะทำให้เข้าถึงความจริงสูงสุดในระบบปรัชญาทั้งสอง ความจริงสูงสุดในทัศนะของปรัชญาเป็นสภาวะที่ไม่อาจเข้าถึงได้ด้วยระบบสัญลักษณ์ของมนุษย์ เช่น การศึกษา การใช้เหตุผล และการอธิบายภาษา เป็นต้น แต่สามารถเข้าถึงได้ด้วยการเพ่งพินิจด้วยจิตเท่านั้น และความจริงหรือภาวะแห่งเต๋าก็ไม่ต้องไปแสวงหาจากที่ไหน เป็นสภาวะที่มีอยู่พร้อมแล้วในตัวของมนุษย์ทุกคน ดังที่เหลาจื๊อกล่าวไว้ในคัมภีร์ เต๋า เต็ก เก็ง บทที่ ๔๗ ว่า

ส่วนญาณวิทยาของนิกายเซนมีลักษณะคล้ายคลึงกับปรัชญาเต๋ามาก ส่วนหนึ่งอาจจะเป็นแนวคิดพื้นฐานของพุทธศาสนาอยู่แล้วที่เชื่อว่า ความจริงสูงสุดสามารถสัมผัสได้ด้วยประสบการณ์ทางจิตเท่านั้น (Intuition) พุทธศาสนานิกายเซนก็มีแนวคิดพื้นฐานอย่างนี้อยู่แล้วเมื่อได้รับอิทธิพลจากปรัชญาเต๋าก็ยิ่งทำให้แนวคิดนี้มีความเข้มข้นมากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะแนวคือเรื่องการไม่อาศัยตำรา ถ่ายทอดจากจิตสู่จิตมุ่งตรงสู่พุทธภาวะภายในบุคคล แม้นิกายเซนจะมีคัมภีร์เป็นของตนเอง แต่ก็เกี่ยวข้องกับคัมภีร์ในลักษณะเอาแผนที่บอกทางเท่านั้น ไม่ส่งเสริมให้ศึกษาค้นคว้า และวิพากษ์วิจารณ์ เพราะความจริงไม่ใช่สิ่งที่นอนแน่นิ่งอยู่ในคัมภีร์เพื่อรอการค้นพบของเรา แต่เป็นสิ่งที่มีอยู่ในตัวเรา

อิทธิพลทางด้านจริยศาสตร์ หมายถึงอิทธิพลด้านการดำเนินชีวิตในอุดมคติของระบบปรัชญาทั้งสอง ด้วยความเชื่อพื้นฐานที่ว่า สรรพสิ่งดำเนินไปตามเจตนารมณ์ของธรรมชาติ ปรัชญาเต๋า จึงสอนให้มนุษย์มีความอ่อนน้อมถ่อมตนต่อธรรมชาติ มีความเป็นอยู่อย่างเรียบง่าย ไม่ฟุ้งเฟ้อฟุ่มเฟือย ไม่ดิ้นรนไขว่คว้าไปตามแรงชักพาของกิเลส ไม่พยายามที่จะทำให้เป็นปฏิปักษ์ต่อธรรมชาติ ไม่ประดิษฐ์ปั้นแต่งธรรมชาติให้ผิดเพี้ยนไปจากความเป็นจริง แสวงหาคุณค่าภายในตัวเองให้เจอ เอาชนะตัวเองให้ได้ รู้จักพอไม่ทะเยอทะยาน พยายามทำตัวให้อ่อนน้อมเหมือนน้ำที่สามารถปรับตัวให้เข้ากับสถานการณ์ได้ทุกรูปแบบแต่ไม่เคยสูญเสียความเป็นน้ำ

การดำเนินชีวิตในอุดมคติของนิกายเซนไม่แตกต่างจากแนวคิดของปรัชญาเต๋าเท่าไรนัก นั่นคือ เน้นความเป็นธรรมชาตินิยมคล้ายๆ กัน อาจารย์เซนหลายท่านปฏิบัติธรรมด้วยการพิจารณาธรรมชาติที่อยู่รอบตัว บางท่านก็ได้แต่งบทกวีชื่นชมความงามของธรรมชาติไว้อย่างไพเราะ ดังที่ท่านเรียวกันได้ประพันธ์ไว้ว่า

คือที่ตั้งกระท่อมของฉัน ณ ที่นั้นบรรยากาศเปล่าเปลี่ยว

โอบล้อมด้วยขุนเขา ปราศจากวี่แววของผู้คน

ยามค่ำคืนอากาศหนาวเหน็บ ฟืนท่อนแล้วท่อนเล่า

ถูกลำเลียงเข้าในเตาไฟ เงียบสงัดไร้สรรพสำเนียง

นอกจากเสียงหวีดหวิวของลมหิมะ ที่กระโชกพัดบานหน้าต่าง

จะเห็นว่า นิกายเซนให้ความสำคัญกับการดำเนินชีวิตภายนอกให้กลมกลืนกับธรรมชาติ และใช้ธรรมชาติให้เป็นประโยชน์ต่อการบำเพ็ญเพียรทางจิต หรือใช้ธรรมชาติภายนอกให้เป็นประโยชน์ต่อการเข้าถึงธรรมชาติภายใน นั่นคือ เข้าถึงธรรมชาติแห่งความเป็นพุทธะที่มีอยู่ในตัวของแต่ละบุคคล ดังทบกวีของท่านโดเก็น ที่ว่า

รวมความว่า ทั้งปรัชญาเต๋าและพุทธศาสนานิกายเซนเน้นธรรมชาตินิยม (Naturalism) คือ เน้นการดำเนินชีวิตภายนอกให้สอดคล้องกับธรรมชาติ และพยายามใช้ธรรมชาติภายนอกให้เป็นประโยชน์ต่อการเข้าถึงธรรมชาติภายในตนเอง

๕.๒ นิกายเซนได้รับอิทธิพลจากปรัชญาเต๋าในด้านญาณวิทยา หรือวิธีที่จะเข้าถึงความจริงสูงสุด ปรัชญาเต๋าคัดค้านการศึกษาอบรม การคิดค้น และความเป็นปราชญ์ เพราะเป็นสิ่งที่ขัดกับธรรมชาติ การจะเข้าถึงความจริงต้องพินิจภายในตนเอง ไม่ใช่ไปแสวงหาจากภายนอก ส่วนนิกายเซนก็ไม่ให้ความสำคัญแก่การศึกษาคัมภีร์เช่นเดียวกัน เน้นการถ่ายทอดธรรมจากจิตสู่จิต มุ่งตรงต่อธรรมชาติแห่งพุทธะภายในของแต่ละบุคคล

คึกฤทธิ์ ปราโมช. เซนและนิกายวัชรยาน. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์ก้าวหน้า, ๒๕๑๔.

ซิบายามะ, เซนไค. ดอกไม้ไม่จำนรรจ์. แปลโดยพจนา จันทรสันติ. กรุงเทพมหานคร :

ลายสือไทย, ๒๕๒๒.

ซูสุกิ, ดี.ที. เซนกับวัฒนธรรมญี่ปุ่น. ๒ เล่ม. แปลโดยจำนงค์ ทองประเสริฐ. กรุงเทพมหานคร : ราชบัณฑิตยสถาน, ๒๕๑๘.

ติช นัท ฮันห์. กุญแจเซน. แปลโดยพจนา จันทรสันติ. กรุงเทพมหานคร : มูลนิธิโกมลคีมทอง. ๒๕๒๒.

เนาวรัตน์ พงศ์ไพบูลและสมเกียรติ สุขโข, แปล .คัมภีร์คุณธรรม. กรุงเทพมหานคร :

สำนักพิมพ์ก.ไก่, ๒๕๒๗.

พจนา จันทรสันติ. ขลุ่ยไม้ไผ่. เชียงใหม่ : ศูนย์หนังสือเชียงใหม่, ๒๕๒๕.

พจนา จันทรสันติ, แปล. วิถีแห่งเต๋า. กรุงเทพมหานคร : เคล็ดไทย, ๒๕๓๓.

พุทธทาสภิกขุ, แปล. คำสอนของฮวงโป. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์หนังสือธรรมบูชา, ๒๕๓๑.

เสถียร โพธินันทะ. ปรัชญามหายาน. กรุงเทพมหานคร : บรรณาคาร, ๒๕๒๒.

_________. เมธีตะวันออก. กรุงเทพมหานคร : บรรณาคาร, ๒๕๒๒.

_________. ชุมนุมพระสูตรมหายาน. กรุงเทพมหานคร : บรรณาคาร, ๒๕๑๖

สมภาร พรมทา. พุทธศาสนานิกายเซน. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยลัย, ๒๕๓๔.

สมภาร พรมทา. พุทธศาสนามหายาน. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยลัย, ๒๕๓๔.

ทวีวัฒน์ ปุณฑริกวัฒน์. ประทีปแห่งเซ็น. กรุงเทพมหานคร : เซนเตอร์ พับลิเคชั่น, ๒๕๒๕.

ฟื้น ดอกบัว. ปวงปรัชญาจีน. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์โอเดียนสโตร์, ๒๕๓๒.

ส. ศิวรักษ์, แปล. มนุษย์ที่แท้. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์เคล็ดไทย, ๒๕๓๔.

ละเอียด ศิลาน้อย. วิถีแห่งเซน. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์ปัญญา, ๒๕๓๑.

สุวรรณา สถาอานันท์. กระแสธารปรัชญาจีน. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์

จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ๒๕๓๙.

สุวรรณา สถาอานันท์. มนุษยทัศน์ในปรัชญาตะวันออก. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์

สุวรรณา สถาอานันท์. ภูมิปัญญาวิชาเซ็น. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์ศยาม, ๒๕๓๔.

ฉัตรสุมาลย์ กบิลสิงห์. คัมภีร์เต๋าฉบับสมบูรณ์พร้อมอรรถกถา. เชียงใหม่ : สำนักพิมพ์จารึก,

ปีที่ ๑๑ ฉบับที่ ๒ มิถุนายน ๒๕๒๕.

ล. เสถียรสุต. คัมภีร์เหลาจื๊อ. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์ก.ไก่, ๒๕๓๓.

Daisetz, T. Suzuki. Essays in Zen Buddhism. London : Ridev, 1985.

Dumoulin, Heinrich. A History of Zen Buddhism. Boston : Beacon Press, 1969.

Blofeld, John, tr. The Zen teaching of Huang Po. New York : Grove, 1958.